http://users.sch.gr/gbasm/basmatzidis/Ergasies/prosanatolismos_sto_xoro.pdf
Ναυσιπλοϊα – Με χάρτη το ένστικτο
κι εξάντα τ’ αστέρια…
Ο αρχαίος κόσμος εντυπωσιάζει με
τις υποδομές και τον πολιτισμό του, τις γνώσεις και τα επιτεύγματά του. Τα
εντυπωσιακά παλάτια και οι επιβλητικοί ναοί θα ήταν απλώς αξιοθέατα σε ένα
περιορισμένο κομμάτι γης αν δε βρισκόταν τρόποι διάδοσης του μεγαλείου τους. Τα
κίνητρα των αρχαίων εξερευνητών δεν ήταν τόσο ευγενή όσο οι ίδιες οι
ανακαλύψεις τους. Ανθρώπινη περιέργεια, αλαζονεία και απληστία οδήγησαν τους
πρώτους ναύτες στα καταστρώματα. Τα λιμάνια έγιναν προέκταση των κρατών, οι
θεοί καπετάνιοι των πλοίων, οι θάλασσες πεδία μάχης ή κέντρα εμπορικών
συναλλαγών.
Πάντα υπήρχε μια καλή δικαιολογία
για να αποπλεύσει ο στόλος. Πάντα οι καρδιές των κατοίκων σφίγγονταν όταν
έβλεπαν στον ορίζοντα ξένα καράβια να τους πλησιάζουν χωρίς να γνωρίζουν αν
έπρεπε να αμυνθούν ή να τα καλωσορίσουν.
Ο όρος ναυσιπλοϊα προέρχεται από
τη λέξη ναυς που σημαίνει πλοίο και πλοϊα (πορεία ή διέλευση). Πρώτοι οι
Κυκλαδίτες ανακάλυψαν ότι μπορούσαν να συνδιαλλαγούν με άλλους πολιτισμούς, το
7.000 π.Χ. Λίγο καλύτερα οργανωμένοι ήταν οι Κρήτες του Μίνωα, οι οποίοι
όργωναν το Αιγαίο ανταλλάσσοντας προϊόντα.
Ο Μυκηναϊκός στόλος στη συνέχεια
ανέλαβε τα ηνία στην εξερεύνηση της Ανατολικής Μεσογείου, πρωτοστατώντας στον
Τρωικό πόλεμο και δανείζοντας τεχνικές για το στόλο της Αργοναυτικής εκστρατείας.
Τα ελληνικά πλοία κατασκευάζονταν
με γνώμονα τα λιμάνια στα οποία θα εισέρχονταν. Η Ελλάδα με τους μικρούς
όρμους, χρειαζόταν μικρές, ευέλικτες κατασκευές για να κυκλοφορούν παντού. Το
πλοίο έπρεπε να είναι εξοπλισμένο με τα κατάλληλα ιστία για να κινείται και
επανδρωμένο με τον απαιτούμενο αριθμό κωπηλατών για να οδηγείται.
Ο τύπος κάθε πλοίου εξαρτιόταν
από τον αριθμό των σειρών κωπηλατών σε κάθε πλευρά. Υπήρχε η διήρης, η τριήρης,
η τετρήρης, η πεντήρης. Τα πλοία γίνονταν ταχύτερα, ασφαλέστερα ή βαρύτερα
ανάλογα με το αν επρόκειτο για εμπορικά ή πολεμικά. Η τριήρης υπήρξε το πιο
σύγχρονο πολεμικό πλοίο. Μπορούσε να καλύψει 100 χιλιόμετρα τη μέρα, να γυρίσει
εξαιρετικά γρήγορα με τη δύναμη των 170 κωπηλατών του και να επιτεθεί με ένα
μεταλλικό έμβολο που διέθετε στο μπροστινό μέρος του. Η πρώτη τριήρης
σχεδιάστηκε από τον Κορίνθιο ναυπηγό Αμεινοκλή και κατασκευάστηκε για
λογαριασμό του Σάμιου τυράννου Πολυκράτη.
Οι ελληνικές τριήρεις είχαν την
τιμητική τους κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας της Σαλαμίνας στην οποία
κατατρόπωσαν τον Περσικό στόλο. Το 480 π.Χ. έγινε πρόβα τζενεράλε για όλες τις
ναυμαχίες που θα ακολουθούσαν, παρέχοντας εμπειρικές τεχνικές σχετικά με το πώς
366 καράβια μπορούσαν να διώξουν ένα στόλο 1207 πλοίων. Η αριθμητική υπεροχή
ήταν άχρηστη αν δεν υπήρχε ευελιξία και στρατηγική.
Εκτός από την κατασκευή αξιόλογων
πλοίων, η επιστήμη της ναυσιπλοϊας έπρεπε να ασχοληθεί και με τους τρόπους
προσανατολισμού των ναυτικών. Πώς θα μπορούσαν να ταξιδεύουν γρήγορα και κυρίως
με ασφάλεια, πώς θα οδηγούνταν στο επιθυμητό λιμάνι και δε θα περιπλανιόταν
άσκοπα. Για τους μορφωμένους καπετάνιους, οδηγοί ήταν οι επιστήμονες (φυσικοί,
μαθηματικοί, αστρονόμοι) και οι θεωρίες που διατύπωσαν σχετικά με τη θέση μας
στο σύμπαν. Για τους απλοϊκούς ναύτες, οι θεοί της μυθολογίας ήταν που όριζαν
την πορεία και τη μοίρα τους. Για όλους ανεξαιρέτως, καπετάνιος ήταν ο ήλιος
και τιμονιέρηδες οι αστερισμοί.
Ο Θαλής ο Μιλήσσιος διατύπωσε τη
θεωρία ότι η γη είναι σφαιρική, ο Ερατοσθένης τον 3ο π.Χ. αιώνα υπολόγισε την περιφέρεια
της γης στα 25.000 μίλια ξηράς (στην πραγματικότητα είναι 24.902!). Ο Πυθαγόρας
μίλησε πρώτος για το ηλιακό σύστημα και την περιστροφή των πλανητών. Ο
Αρχιμήδης παρακολουθώντας τη σκιά της γης που έκρυβε τη σελήνη, επιβεβαίωσε τη
σφαιρικότητά της. Ο Ίππαρχος, μελέτησε τις ισημερίες και χώρισε τη γη σε 360
μεσημβρινούς και 180 παράλληλους.
Δυστυχώς με τα ίδια αστέρια
προσανατολίζονταν και οι τρομεροί πειρατές, τόσο παλιοί όσο και οι ίδιοι οι
ναυτικοί. Η πειρατεία γεννήθηκε ταυτόχρονα με τη ναυτιλία. Τα καράβια που
όργωναν τη Μεσόγειο και μετέφεραν χρυσάφι, δούλους ή εμπορεύματα, ήταν στόχος
των κουρσάρων που θεωρούσαν ευκολότερη τη ναυμαχία από τη διαδικασία του
νόμιμου εμπορίου. Η άνοδος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με δυνατό στρατό από ξηρά
και θάλασσα, κατέστειλε την πειρατεία για πολλούς αιώνες.
Η δυναμική επανεμφάνισή της
συνέπεσε με τη Βυζαντινή περίοδο. Οι κουρσάροι προέρχονταν από κάθε χώρα της
Μεσογείου εφόσον η ναυτιλία αποτελούσε την πλέον προσοδοφόρα δραστηριότητα.
Εκείνα ήταν τα χρόνια, που οι πόλεις οχυρώνονταν πίσω από φρούρια και κτίζονταν
στα ψηλότερα σημεία κάθε περιοχής για να αμύνονται από τις ληστρικές επιθέσεις.
Σε πολλές περιπτώσεις, οι κουρσάροι επιστρατεύονταν ως μισθοφόροι από τους
ηγεμόνες, για να βοηθήσουν στην άμυνα της πόλης ή να επιτεθούν για λογαριασμό
τους. Κάθε κυβέρνηση φιλοδοξούσε να έχει με το μέρος της τους πιο έμπειρους,
τολμηρούς, ετοιμοπόλεμους ναυτικούς.
Η επανάσταση του 1821 διέθετε ένα
μυστικό όπλο, το οποίο – σύμφωνα με ξένους ανταποκριτές – έπαιξε καθοριστικό
ρόλο στην αίσια έκβασή της. Επρόκειτο για τα πυρπολικά πλοία. Η Ύδρα, οι
Σπέτσες και τα Ψαρρά ήταν ισχυρές ναυτικές δυνάμεις με έντονη εμπορική δράση.
Όταν ξέσπασε Επανάσταση, οι καπεταναίοι ορκίστηκαν μέλη της Φιλικής Εταιρείας
προσφέροντας τα πάντα στον Αγώνα.
Ο Ιωάννης Δημουλίτσας
«Πατατούκος», ναυπηγός από την Πάργα, επινόησε το πρώτο πυρπολικό. Δεν ήταν
ένας νέος τύπος πλοίου, κατάλληλα διαμορφωμένος για να πολεμάει. Το πυρπολικό
ήταν οποιοδήποτε παλιό ιστιοφόρο πλοίο γεμάτο με δυναμίτη, αλειμμένο με πίσσα
και νάφθα για να «αρπάξει» γρήγορα. Ένα έμπειρο πλήρωμα περίπου 25 ατόμων,
οδηγούσε το πυρπολικό δίπλα στο πλοίο-στόχο, το αγκίστρωνε καλά, άναβε φωτιά
και διέφευγε με μια βάρκα πριν προλάβει να εκραγεί. 39 επιτυχείς επιθέσεις,
διέλυσαν ισάριθμες οθωμανικές γαλέρες. Οι μπουρλοτιέρηδες Παπανικολής και
Κανάρης, η καπετάνισσα Μπουμπουλίνα, ο ναύαρχος Μιαούλης ανταποκρίθηκαν επάξια
στη ναυτική φήμη των νησιών τους.
Αντίστοιχη ήταν η συμβολή του
ναυτικού στις μάχες του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Το μεγαλύτερο μέρος θωρηκτών και
υποβρυχίων που ανέλαβε δράση αμέσως μετά την 28η Οκτωβρίου 1940, αποδεκατίστηκε
από τη Luftwafe. Ο εναπομείναν στόλος κατέπλευσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου
για να συνδράμει στις συμμαχικές δυνάμεις. 11 πολεμικά πλοία συμμετείχαν σε
νηοπομπές που μετέφεραν φυγάδες ή όπλα καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου. 6
αντιτορπιλικά συμμετείχαν στην απόβαση της Νορμανδίας. Πάνω από 2.000 ναυτικούς
θρήνησε η Ελλάδα τα 4 χρόνια του πολέμου.
Οι τυχεροί που έχουν τη
δυνατότητα να πλεύσουν ως στην άκρη της γης δε χρειάζονται ναυτικά ενθύμια ή
τεκμήρια ιστορικών πιστοποιήσεων. Η ελίτ των θαλασσών δεν εντυπωσιάζεται από
χειροποίητα σκάφη αριστουργηματικής τεχνικής. Οι υπόλοιποι παίρνουμε μια γεύση
από την ιστορία της ελληνικής ναυσιπλοϊας επισκεπτόμενοι ναυτικά ή πλωτά
μουσεία:
Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος
Βρίσκεται στην ακτή
Θεμιστοκλέους, στον Πειραιά. Στις δέκα αίθουσες του μουσείου εκτυλίσσεται η
ναυτική ιστορία του τόπου μέσα από χάρτες, θαλασσογραφίες, σπάνια βιβλία,
χειροποίητα αντίγραφα καραβιών, κειμήλια. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος είναι
μέλος της Διεθνούς Ένωσης Ναυτικών Μουσείων (ICMM) συμμετέχοντας ενεργά σε
εθνικά και παγκόσμια συνέδρια καθώς και σε εθνικές και διεθνείς εκθέσεις
δανείζοντας υλικό του. Οργανώνει εκπαιδευτικά προγράμματα με δραστηριότητες που
βοηθούν στην κατανόηση της ιστορίας.
Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου
Στεγάζεται σε ένα παραδοσιακό
κτίριο του 19ου αιώνα, στη Μύκονο. Στον κήπο του φιλοξενεί αρχαίες μαρμάρινες
επιγραφές που αναφέρονται σε πλοία που χάθηκαν. Οι συλλογές του περιλαμβάνουν
αρχαία εξαρτήματα πλοίων, χάρτες και βιβλία, νομίσματα, εργαλεία.
Το Μουσείο Αιγαίου ανέλαβε τη
διάσωση και διατήρηση πλοίων όπως ο Φάρος «Αρμενιστής» της Μυκόνου, το
ιστιοφόρο «Ευαγγελίστρια» και το ατμόπλοιο «Θαλής ο Μιλήσιος».
Ναυτικό Μουσείο Άνδρου
Εκθέτει λεπτομερή έγγραφα,
ναυλοσύμφωνα, ασφαλιστήρια συμβόλαια, ναυτικά ημερολόγια καθώς και μακέτες
πλοίων που περιγράφουν την ιστορία της εμπορικής ναυτιλίας της Άνδρου.
Λιθογραφίες και αντικείμενα καθημερινότητας των ναυτικών κατά τη διάρκεια της
Επανάστασης.
Ναυτικό Μουσείο Γαλαξιδίου
Στο αρχοντικό του 18ου αιώνα,
φιλοξενείται μια εντυπωσιακή πινακοθήκη που διανθίζεται από ξυλόγλυπτα
ακρόπρωρα πλοίων και ναυτικά όργανα.
Ναυτικό Μουσείο Κρήτης
Εγκαινιάστηκε το 1973, στην ακτή
Κουντουριώτη Χανίων. Ξεκινώντας από το πιο πρόσφατο παρελθόν εκθέτει εργαλεία,
εξαρτήματα αντιτορπιλικών, πίνακες και φωτογραφίες όλων των πολέμων του 20ου
αιώνα. Όργανα μέτρησης και προσωπικά κειμήλια πολεμιστών του ’21. Εξάντες και
πυξίδες βυζαντινών πλοίων, μακέτες καραβιών της αρχαιότητας.
Πάρκο Ναυτικής Παράδοσης
Στο Δήμο Παλαιού Φαλήρου, περιοχή
Ξηροτάγαρος, τα πλωτά μουσεία φυλάσσονται από το χάλκινο άγαλμα ύψους 2,6
μέτρων του ναυάρχου Π.Κουντουριώτη.
Το περιβόητο θωρηκτό «Αβέφωφ»
βρίσκεται μόνιμα ελλιμενισμένο, περιμένοντας επισκέπτες για να τους διηγηθεί
απίστευτες ιστορίες.
Δίπλα του, το αντιτορπιλικό
«Βέλος» μετατράπηκε σε Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα.
Εκεί προσάραξε και η τριήρης
«Ολυμπιάς» που παρότι ναυπηγήθηκε το 1987, δεν υπολείπεται σε τεχνική ή υλικά
από τα αντίστοιχα πλοία της αρχαιότητας. Η «Ολυμπιάς» μετέφερε την Ολυμπιακή
φλόγα κατά τη διάρκεια των αγώνων το 2004 στην Ελλάδα.
Στη ναυπηγική ελέγχονται: η
αντοχή, η ευστάθεια και η ταχύτητα του πλοίου. Η ναυσιπλοϊα δεν είναι τόσο
άρτια επιστημονικά. Όσο λεπτομερείς κι αν ήταν οι χάρτες, όσο σταθερές οι
θέσεις των αστερισμών, πάντα υπήρχαν απρόβλεπτοι παράγοντες όπως ο καιρός ή ο
εχθρός.
Απόδειξη γι’ αυτό είναι τα
περίπου 6.000 αρχαία ναυάγια που κρύβουν οι ελληνικές θάλασσες, τα οποία βεβαίως
δεν επιτρέπεται να επισκεφθεί και να αγγίξει κανείς, παρά μόνο να τα
φωτογραφήσει.
Σε θαλασσοπόρους ή κουρσάρους,
εμπόρους ή πολεμιστές, η θάλασσα ξεδίπλωσε κάποιες από τις πτυχές της και
φανέρωσε το σκληρό της πρόσωπο. Πλάνεψε όμως και με τη γοητεία της. Και
συνεχίζει…
Κείμενο:
Σοφία Μπουρνατζή
Πληροφορίες:
http://odysseus.culture.gr/h/1/gh110.jsp
http://www.hellenicnavy.gr/MuseaumShips.asp
http://www.mythologia.8m.com/ploia.html
http://www.geocities.com/sfetel/gr/astronomy_g.htm
www.pass2greece.gr
